Иванов Вадим, Саха политехническай лицей
Анна Петровна Сосина, математика учуутала

Саха норуотун тылынан уус-уран айымньытын бөдөҥ көрүҥэ Олоҥхо буолар. Олус былыргы кэмнэргэ, сурук-бичик суох эрдэҕинэ үөскээбит. Олоҥхоҕо бухатыырдар дьоруойдуу охсуһуулара хоһуйуллан көрдөрүллэр.

2005 сыллаахха саха олоҥхото аан дойду норуоттарын чулуу айымньыларын ахсааныгар киирбитэ.

Олоҥхо — саха тылынан уус-уран айымньытын үрдүк чыпчаала, үйэттэн үйэлэр тухары көлүөнэттэн көлүөнэҕэ, уостан уоска бэриллэн испит дириҥ ис хоһоонноох айымньыта буолар. Олонхоһут диэн олоҥхону толорор киһи. Кини олоҥхо уобарастарын ырыаларын барытын өйүттэн толорор, ыллыыр.

Ыһыах күүтүүлээх күндү ыалдьыттара – олоҥхоһуттар түүннэри-күнүстэри олоҥхолууллара үһү. Улуу олоҥхоһут кэлэр сураҕа хас да күн инниттэн биллэрэ. Кинини истээри ыраахтан-чугастан кэлэллэрэ, ас бастыҥын тардаллара, дьоро киэһэлэр үүнэллэрэ.

Уһун кыһын устата кырыалаах балаҕантан быкпакка, чуҥкуйан олорор кэмнэригэр, олоҥхоһут кэллэҕинэ, оһохторун тигинэччи оттон, олоҥхоһуттарын үс түүннээх күнү быһа олоҥхолотон, күннэрин-дьылларын барыыллара эбитэ үһү.

Олонхоһут оллоонноон олорон аан дойду хайдах айыллыбытын, олох үөскээбитин, саха омук олоҕун-дьаhаҕын, майгытын-сигилитин, өйүн-санаатын уустаан-ураннаан, ойуулаан-дьүһүннээн кэпсиир, ыллыыр-туойар.

Биһиги бу үлэбитигэр олоҥхоҕо бухатыыр атын ойуулааһынын билиҥҥи кээмэйгэ таһаарарга холоннубут. «Саха мындыр суота» диэн кинигэни туһанным. Ааптардар Антонина Ивановна Петрова, Светлана Антоновна Габышева, Наталья Ивановна Ченянова «Саха олоҥхотуттан задачалар» диэн суоттарын интэриэһиргээммин, суоттаан көрөн чинчийэргэ сананныбыт.

Саха норуотугар устаны, иэни, сабардамы, ыйааһыны, бириэмэни мээрэйдээһин өйдөбүллэрэ өрдөөҕүттэн баара биллэр. Өбүгэлэрбит үс көрүҥ кээмэйи тутталлара: уста кээмэйэ, бириэмэ кээмэйэ, ыйааһын кээмэйэ.

Бириэмэни көрдөрөргө төрүт саха кээмэйдэрэ: тоҥ күөс быстыҥа, күөс быстыҥа, хамса табах, түүннээх-күн, сарсыардааҥҥы ыам, күнүскү ыам, түөртүүр ыам, киэһээҥи ыам, кыс ортото, окко киирии, хотуур ортото, улуу добдурҕа. Бу кээмэйдэр саха дьоно олохторун-дьаһахтарын, үлэлэрин-хамнастарын хайдах дьаһанан олороллоруттан үөскээбит эбиттэр.

Ыйааһын кээмэйэ үгүс өттө нууччаттан киирии. Ол нуучча ыраахтааҕыта саха дьонугар түһээн түһэрэриттэн, нолуок хомуйуутуттан саҕаланан тарҕаммыт. Холобур: буут, боппууда, муунта, арсыын.

Саха уста кээмэйи киһи илиитин, атаҕын чаастарынан кээмэйдээн туттар эбит. Холобур: былас, тоҕонох, харыс, былас аҥара, ыллар харыс, сүөм, тутум, биир илии.

Олоҥхоҕо үгүстүк «былас», «тутум», «көс», «харыс» диэн төрүт кээмэйдэри, ону кытта нууччаттан киирии «саһаан», «арсыын», «буут» уо.д.а кээмэйдэри көрсөбүт.
Холобура маннык: «Тоҕус былас суһуохтаах Туйаарма Куо», «Тутум сиргэ чугаһаппакка, харыс да сир халбарыппакка», «Онуоха орто дойду охсуһуулаах оҕото тоҕус саһаан туора ойдо», «Үс тутум күр муус үллүктэннэ» о.д.а.

Олоҥхо сүрүн геройа — саха бухатыыра буолар. Кини орто дойду дьонун аллараа дойду абааһыларыттан көмүскүүр, кинилэри кытта охсуһан, кыайыылаах-хотуулаах тахсар. Онуоха кини эрэллээх доҕоро — миинэр миҥэтэ, көлүнэр көлөтө — аналлаах ата буолар. Аналлаах аттаах буолан бухатыыр олус элбэх моһолу туоруур.

Саха олоҕор сылгы, ат түҥ былыргыттан улахан суолталааҕын бары өйдүүбүт уонна билэбит. Дэлэҕэ өбүгэлэрбит Дьөһөгөй оҕотун олоҥхоҕо, ырыаҕа-тойукка уустаан-ураннаан хоһуйбуттара буолуой?

Олоҥхоҕо ат биир сүрүн персонаж буолар. Кини толорор соруктара олус элбэх. Олоҥхоҕо бухатыыр ата киһилии кэпсэтэр, сахалыы саҥарар, ыксаллаах кэмигэр сүбэ-ама биэрэр. Көннөрү сиринэн эрэ сүүрбэт, кыната да суох буоллар халлаанынан көтөр кыахтаах эбит.

«Дьулуруйар Ньургун Боотур» саха олоҥхолоруттан саамай аатырбыт олоҥхо. Бу олоҥхону аан бастаан Константин Григорьевич Оросин диэн киһи сурунан ылан халларбыта. Кэлин Платон Алексеевич Ойуунускай сурукка киирбит олоҥхону сыныйан аахпыта, үөрэппитэ уонна бэйэтин көрүүтүнэн уларытан, кэҥэтэн, тупсаран суруйбута.

«Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхоҕо Ньургун Боотур ата:
«Дьулусханнаах Дьулуо маҥан халлаан
Дьураатыгар тура төрүөбут
Дьулусхан субуйа сүүрүк
Дьураа хара ат обургу» — диэн ааттанар.

Ньургун Боотур Үөһээ халлаантан Одун хаан оҥоһуутунан Орто дойдуга Айыы аймаҕын араҥаччылыырга анаммыт. Кини ата эмиэ үөһээ маҕан халлааҥҥа тура төрөөбүт сыыдам, хорсун, өркөн өйдөөх, бэриниилээх хара өҥнөөх ат. Бигэ тирэхтээх, күүстээх буолан тура төрөөбүт эбит.

Платон Ойуунускай Дьулуруйар Ньургун Боотур атын хоһуйуутун билиҥҥи кээмэйгэ таһааран көрүөххэ.

1. Ат көҕүлэ

Көҕүл — чёлка, чубат көҕүлэконская чёлка.

Yc былас үөрбэ чаҕаан көҕүлэ
Үөт талах курдук
Өрө ытыллыбыт эбит.
Волосы на загривке его,
В три маховых сажени длиной,
Копьями поднялись.

Аныгы кээмэйгэ таһааран суот

Былас = 150 см/180 см

150х3=450 см = 4 метр 50 см көҕүллээх (чёлка, чуб)

2. Ат сиэлэ

Сэттэ былас тибиилээх хара сиэлэ
Сиэрэ күөх уотунан сирилии умайбыт.

Аныгы кээмэйгэ таһааран суот 150х7=1050 см = 10 метр 50 см сиэллээх  
Смоляная грива его,
Длиной в семь размахов рук,
Играла серным огнем.  

3. Ат кулгааҕа

Тоҥус киһи тоҕус быластаах
Туутун маһын туруору туппут курдук
Дүллү көмүс кулгаахтара,
Өлөр өлүү өргөстөөх үҥүүтүн
Өрүтэ аспыт курдук,
Төттөрү таары
Чөрбөҥнөһөр эбиттэр.
Широкие белые уши его,
Похожие на носик
Походных тунгусских лыж,
Настороженно торчали вверх.  

Аныгы кээмэйгэ таһааран суот

150х9=1350 см = 13 метр 50 см кулгаахтаах.

4. Ат кутуруга

Тоҕус былас уйулҕаннаах холорук, уот оҥочо уһун кутуруктаахХвост, как лодка,
Летящая в быстрине,
Пластался во всю длину  

Аныгы кээмэйгэ таһааран суот

150х9=1350 см = 13 метр 50 см кутуруктаах

5. Ат тэрилэ

Аламай күн аалыытын курдук
Алта былас алтан амаҕаччылаах,
Толомон маҕан күн
Тоҕуутун курдук
Тоҕус былас
Торҕо тэһииннээх.
Бронзовые удила
Сверкали, как солнечный луч;
В золоте оголовье коня,
Шелковые поводья на нем
Девятисаженной длины  

*амаҕаччы үүн — самодельные удила (из ремешка, тальника и т. п.)

*тэһиин — тирииттэн оҥоһуллар, ат айанын салайан биэрэр үүн быата

Аныгы кээмэйгэ таһааран суот

150х6=900 см = 9 метр үүннээх

150х9=1350 см = 13 метр 50 см тэһииннээх

Владимир Михайлович Новиков — Күннүк Уурастыырап саха норуодунай бэйиэтэ, тылбаасчыт, норуот ырыаларын толорооччу быһыытынан биллэрэ. Кини «Куоралдьын Кугас аттаах тойон Дьаҕарыма бухатыыр» диэн олоҥхону кумааҕыга түһэрбит улахан өҥөлөөх.  Бухатыыр атын ойуулааһынын эмиэ аныгы кээмэйгэ таһааран көрүөххэ.

Бухатыыр киһи киэнэ

Миинэр миҥэтэ,

Аналлаах ата

Үс күннүк сиртэн

Өрөкүйэн көстөр

Үргүөрдээх

Үөрбэ көҕүс көҕүллээх;

Сэттэ күннүк сиртэн

Силэллэн көстөр

Нэлэмэн көмүс сиэллээх;

Уон күннүк сиртэн

Субуруйан охсуллар

Уйулҕа көмүс кутуруктаах.

Күннүк* — айанньыт күн устата барар ырааҕа.

Үс күннүк — 3 суукка. 24х3=72 ч. — 3 суукканы быһа айаннаабыт ыраахтан көстөр көҕүллээх эбит.

Сэттэ күннүк — 7 суукка. 24х7=168 ч. — 7 суукканы быһа айаннаабыт ыраахтан көстөр сиэллээх — 3 суукканы айаннаабыт ыраахтан көстөр сиэллээх эбит.

Уон күннүк — 10 суукка. 24х10=240 ч. — 10 суукканы быһа айаннаабыт ыраахтан субуруйар кутуруктаах эбит.

Биллиилээх фольклорист Андрей Андреевич Саввин «Айыыһыт тойугуттан» ат билиҥҥи кээмэйин суоттаан көрүөххэ.

Дьулай өттүнэн тохтоон көрдөххө, —

Тоҕус былас от саҕа

Дуолаҕа ньиргиэр сэргэ

Туруору анньыллан турар эбит дуу!

Алын өттүн арҕара көрөн турдахха, —

Сэттэ хаамыы уһуннаах,

Силээн нэлэгэй сиэллэрдээх,

Үстүүр хаамыы үргэннээх

Үрүҥ дьүһүөрсүн түүлээх…

Сэттэ көстөөх дойдуттан

Сэгэлдьийэн көстөр кулгаахтаах…

Аныгы кээмэйгэ таһааран суот

Былас =150 см/180 см

Тоҕус былас — 9х150=1350 см = 13м 50 см төбөтүн кэтитэ

Сэттэ хаамыы — 7х100=700см=7м сиэлэ

Үстүүр хаамыы — 3х100=300см= 3м — түүтэ

Сэттэ көстөөх — 7х10=70 км — кулгааҕа 70 км ыраахтан көстөр улахан.

Түмүктээн эттэххэ, олоҥхоһут төһө уус тыллааҕынан олоҥхо сирин-дойдутун, айылҕатын, бухатыыр дьиэтин-уотун, тас мэтириэтин, аналлаах атын, мифологическай дьоруойдары, онтон да атын көстүүлэри араастаан өҥнөөн-дьүһүннээн дьүһүйэн, хамсыыр хартыына оҥорон хоһуйар. Олоҥхо бухатыырын ата киэҥ далааһыннаах, улахан түмүллүбүт дьоруой буолар. Ол иһин омуннаан, дарбатан  хоһуйар ньыманы олоҥхоһуттар хото тутталлар эбит.

Саха омук бэйэтэ туспа ураты кээмэйдээх, мээрэйдээх. Олоҥхоҕо саха кээмэйин киэҥник тутталлар. Үгүстүк «былас», «тутум», «көс», «харыс», «саһаан» уо.д.а кээмэйдэри көрсүөххэ сөп.

Боростуой суот көмөтүнэн, бухатыыр атын кээмэйин оҥорон көрдүбүт. Бухатыыр ата иччитин курдук күүстээх-уохтаах, модун, сүдү, ураты ат буоларын биллибит. Ону кытта биһиги өбүгэлэрбит түҥ былыргыттан мындыр өйдөрүнэн толкуйдаан таһаарбыт кээмэйдэрин туһунан элбэх билиини ыллыбыт.

Туһаныллыбыт литература:

1. Петрова А.И., Габышева С.А. , Г.В. Томскай уо.д.а. Саха мындыр суота.-Дь. Бичик, 2012.-с.35

2. Федоров И.Г., Васильев П.К. Өбүгэбит олоҕо – дьаһаҕа.-Дь. 2012

3. Интернет ситимиттэн эбии матырыйаал.

Хаартыскаҕа саха баай дьахтара.  yakutskhistory.net саайтан туһанылынна